Over stoornissen en seizoenstress
Deur dicht, computer of console aan, schaaltje chips erbij. De meeste gamers kennen het wel: soms kun je even helemaal opgaan in een gamesessie. Voor sommigen lopen deze genietmomentjes echter uit de hand. Als het gamen te veel tijd in beslag neemt en een aanzienlijk negatieve invloed heeft op de rest van iemands leven, spreken we van een gameverslaving. In dit artikel werp ik een blik op dit soort verslavingen en probeer ik te achterhalen hoe ze ontstaan.
Onlangs bracht de nieuwe talkshow Nadia een aflevering uit over gameverslaving. Deze aflevering leidde tot flinke kritiek, onder andere vanwege de ongenuanceerde informatie die werd gepresenteerd en de achterhaalde discussiepunten. Zo werd benoemd hoe verslavend de Game Boy wel niet is – een spelcomputer uit 1989 die inmiddels verre van relevant is. Ook grapjes over “vierkante ogen” zijn niet echt meer van deze tijd. Gameverslaving blijft blijkbaar een thema dat tot de verbeelding spreekt, waarbij men al snel de aanval opent op de gehele game-industrie. Is dat terecht?
In de wetenschap is de afgelopen jaren veel aandacht geweest voor gameverslaving. Zelfs in de DSM-5, het handboek met alle erkende psychiatrische diagnoses, is gameverslaving inmiddels toegevoegd. Dat is niet voor niks: in een Nederlands onderzoek van het Trimbos-instituut uit 2019 viel zeven procent van de jongens en een procent van de meisjes onder de groep “risicogamers” die problematisch gamegedrag vertonen. Sterker nog: volgens de onderzoekers “rapporteert ongeveer 1 op de 5 jongeren in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs relatief vaak dat zij wel eens aan niets anders kunnen denken dan aan het moment dat er weer gegamed kan worden.” Hoe komt het dat deze hobby relatief vaak ongezonde vormen aanneemt?
Dat onderzochten de psychologen Daniel King en Paul Delfabbro. Ze voerden een meta-analyse uit – een vorm van onderzoek waarbij gegevens uit voorgaande onderzoeken worden samengebracht om een duidelijker beeld te krijgen van een fenomeen. In de 36 onderzoeken die ze bekeken, herkenden King en Delfabbro vier terugkerende factoren.
1: Overschatten van beloningen in games
De eerste factor die bijdraagt aan gameverslaving is het overschatten van de beloningen die uit games te halen zijn. Een kenmerkend aspect van games is dat je vaak het een en ander vrij kunt spelen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan nieuwe personages, vaardigheden, wapens of outfits. Deze beloningen vormen een belangrijk doel bij het gamen, vooral in online games die in principe geen einde hebben (zoals MMORPG’s of multiplayershooters).
Voor sommige mensen beginnen deze gamebeloningen langzaamaan meer te betekenen dan activiteiten buiten de game, zoals school, werk of relaties. Als je veel tijd in de game doorbrengt, lijken de beloningen belangrijker dan ze in werkelijkheid zijn en wordt het lastiger om je prioriteiten op orde te houden. Het gamepersonage waar je mee speelt kan dan ook echt gaan aanvoelen als een extensie van jezelf. Dit kan een vicieuze cirkel worden: hoe meer tijd en energie je investeert in de game, hoe belangrijker de beloningen lijken, waardoor je er weer meer tijd in wilt investeren. Zo kan het gamegedrag steeds meer de vorm van een obsessie aannemen.
Het kwalijke is dat veel gameontwikkelaars bewust inspelen op dit soort gedrag. Zij zetten allerlei psychologische trucs in om ervoor te zorgen dat spelers hun game niet laten vallen. Mensen hebben bijvoorbeeld een interne drang om geen beloningen of ervaringen mis te lopen – in de volksmond staat dit fenomeen ook wel bekend als FOMO, oftewel fear of missing out. Ontwikkelaars maken daar gebruik van door exclusieve beloningen aan te bieden die slechts een beperkte tijd beschikbaar zijn.
Het bekendste voorbeeld daarvan is waarschijnlijk de battle pass. Games zoals Fortnite, Overwatch 2, Warzone en Destiny 2 zijn verdeeld in seasons en elk seizoen wordt er een nieuwe battle pass met exclusieve beloningen gepresenteerd. Die seizoenen duren gemiddeld een maand of drie. Heb je na die drie maanden nog niet alle beloningen vrijgespeeld? Dikke pech, want ze belanden (vaak permanent) achter slot en grendel. Met deze tijdsdruk creëren de ontwikkelaars een vorm van schaarste waarbij je constant een ‘urgente’ reden hebt om de game te spelen. Als je door deze urgentie vaak blijft terugkeren naar de game, kan dit verslaving in de hand werken.
2: Evaluatie van het eigen gamegedrag
Ten tweede kunnen verslavingen ontstaan doordat mensen niet altijd goed zijn in het evalueren van hun eigen gedrag. Vaak vinden we manieren om onszelf voor te liegen of ons gedrag goed te praten, zelfs wanneer we weten dat het gedrag ons eigenlijk weinig oplevert. Hierdoor is de kans kleiner dat we op tijd ingrijpen op het moment dat er verslavingsverschijnselen ontstaan.
Een van de denkfouten die we maken bij het beoordelen van ons gedrag is de sunk cost fallacy. Deze denkfout houdt in dat we te veel waarde hechten aan het geld, de tijd of de energie die we al in een bepaald project hebben geïnvesteerd. Daardoor negeren we soms een betere optie of stellen we die uit. Als je bijvoorbeeld al tweeduizend uur aan een game hebt besteed en je weet dat het eigenlijk beter voor je zou zijn om definitief te stoppen, denk je misschien: als ik nu stop, heb ik al die tijd (en wellicht ook veel geld) verspild. Ons brein houdt niet van verspilde moeite en dus bestaat de kans dat je blijft hangen in de game.
Dit wordt ook nog eens versterkt door een fenomeen genaamd behavior completion. Dit houdt in dat we dingen waar we aan beginnen ook graag af willen maken – anders levert het interne spanning op. In het geval van gamen betekent dit dat het mentaal gezien lastig is om midden in je game te stoppen. Als je nog maar een halfuurtje verwijderd bent van de volgende grote beloning wil je dus graag dat cirkeltje rond maken, zelfs als dat betekent dat andere verantwoordelijkheden in de knel komen.
3: Gamen vanwege een negatief zelfbeeld
De derde factor die verslaving kan veroorzaken is dat games een (tijdelijke) ontsnapping bieden voor mensen met een negatief zelfbeeld. We leven nou eenmaal in een ingewikkelde, harde wereld en we hebben allemaal weleens een fase waarin we niet lekker in ons vel zitten. Als je (door wat voor omstandigheden dan ook) in zo’n fase bent beland, kan het verleidelijk zijn om even een game in te duiken als afleiding. In de psychologie wordt deze ontsnappingsdrang ook wel escapisme genoemd.
Sommige gamers worden afhankelijk van die afleiding. In tegenstelling tot de echte wereld word je in games vaak direct geprezen of beloond na kleine handelingen. Denk bijvoorbeeld aan het voltooien van een bepaald level of het behalen van een zeldzame achievement – bij het gamen zijn er allerlei zeer concrete en meetbare prestaties om trots op te zijn. Als het in het echte leven even tegenzit, kan dit gevoel van trots en competentie een houvast bieden. Als je dat gevoel keer op keer opzoekt, bestaat de kans dat er emotionele afhankelijkheid en wellicht een verslaving ontstaat.
Naast deze trots bieden games nog meer: ze vervullen onze behoefte aan autonomie, controle en veiligheid. In games heb je zelf de touwtjes in handen en ben je in principe vrij om te doen en laten wat je wilt (binnen de technische grenzen en regels van de game). Als je je in je dagelijkse leven kwetsbaar of angstig voelt, bieden games een veilige haven om tijdelijk in te schuilen. Game je echter te lang, dan kan het door de gewenning juist extra lastig of eng worden om je weer in de echte wereld te begeven. Hierdoor raak je weer wat zekerheid kwijt en wil je wellicht nóg liever schuilen in de game – wederom een vicieuze cirkel.
4: Gamen om sociale verbinding te vinden
De vierde factor die meespeelt bij gameverslaving is dat online gaming een sociale behoefte vervult. Veel gamers hebben bijvoorbeeld weleens deel uitgemaakt van een guild, clan of raid party in een bepaalde game. Dit zijn groepen die vaak een gemeenschappelijk doel nastreven en/of een apart chatkanaal hebben. De vele avonturen die je deelt in de game en de uitdagingen die je samen aangaat, kunnen leiden tot hechte banden.
Dit kan een mooi proces zijn: online gamecommunities (zoals de Discord-server van Pixel Vault) kunnen eenzaamheid doorbreken op een zeer laagdrempelige manier. Helaas zit ook hier een keerzijde aan. Online contact kan langzaam de plaats innemen van andere vormen van sociaal contact. Als je te lang binnen die veilige online bubbel blijft, bestaat de kans dat je in het leven daarbuiten geïsoleerd raakt. Het is dus belangrijk om de balans tussen de gamewereld en de echte wereld te bewaken. Als je door het gamen bijvoorbeeld steeds minder met vrienden of familie afspreekt, kun je extra afhankelijk worden van de sociale contacten binnen games.
Dat online gamecommunities vaak relatief competitief zijn, creëert ook sociale druk. Binnen sommige gamegroepen (in MMORPGs, bijvoorbeeld) leiden hogere scores, levels of rangen tot extra aanzien of bragging rights. Als veel van je online vrienden meer hebben bereikt in de game dan jij, is het verleidelijk om zelf ook extra tijd te besteden aan het verbeteren van je status. In veel games wordt constant nieuwe content toegevoegd, waardoor deze race eigenlijk nooit uitgelopen is. Ook dit kan bijdragen aan verslaving.
Complex totaalplaatje
Hoewel de bovenstaande vier factoren een globaal beeld schetsen van de psychologische factoren die bijdragen aan gameverslaving, is daarmee nog niet alles gezegd. Zo benoemen King en Delfabbro in hun onderzoek ook het biologische aspect: het is mogelijk dat gameverslaving (deels) wordt veroorzaakt door een storing in de nucleus accumbens. Dit deel van het brein is verantwoordelijk voor het aanmaken van beloningen (zoals het geluksstofje dopamine) bij bepaald gedrag. Als dit deel van het brein niet goed werkt, haal je niet genoeg voldoening uit alledaagse taken en grijp je dus eerder naar prikkelende activiteiten zoals gamen. Hoe deze storing precies ontstaat weten we niet, maar men vermoedt dat het te maken heeft met genetische aanleg.
Ook andere stoornissen, zoals angststoornissen, depressie of ADHD, worden vaak in verband gebracht met gameverslaving. Wellicht heeft dit te maken met de vier bovenstaande factoren: mensen met een depressie hebben vaak een laag zelfbeeld en een kleine sociale kring, waardoor games een aantrekkelijke ontsnapping worden. Daarnaast hebben mensen met ADHD bijvoorbeeld vaak last van impulsief gedrag en aandachtsproblematiek. Hierdoor is het lastiger om verleidelijke gamebeloningen te negeren en verslaving in te perken. Hoewel we weten dat deze stoornissen inderdaad vaak samengaan met gameverslaving, weten we helaas nog maar weinig over de precieze connectie in het brein. Verslaving blijft immers een zeer complexe samenkomst van biologische, psychologische en sociale factoren.
Wat kun je eraan doen?
Hoewel je door al deze factoren misschien denkt dat games altijd vermeden moeten worden, is het belangrijk om te onthouden dat gamen ook past in een gezond leven. Gamen kan veel gunstige effecten hebben – denk bijvoorbeeld terug aan het feit dat je er extra zelfvertrouwen en nieuwe sociale contacten uit kunt halen, mits je gamet met mate en een goede balans vindt.
Merk je dat je het lastig vindt om die balans te vinden of herken je problematisch gamegedrag bij iemand in je omgeving? Probeer het dan met een open houding bespreekbaar te maken: een evenwichtiger leven kan soms al beginnen met een klein gesprek. Dat kan ook anoniem, bijvoorbeeld bij de Alles Oké-hulplijn. Daarnaast is er online veel informatie beschikbaar over verantwoord gamen. Zo heeft het Trimbos-instituut de website gameninfo.nl opgericht en bestaan er YouTube-kanalen zoals HealthyGamerGG. Als het probleem ernstige vormen aanneemt, is het goed om met een huisarts te overleggen over een gepaste aanpak.
Doordat iedere gamer uniek is en eigen drijfveren en kwetsbaarheden heeft, is het lastig om één universeel slotadvies mee te geven. Bekijk het probleem met een nuchtere blik en besef dat gameverslavingen in veel gevallen te maken hebben met wat er buiten de game gebeurt. Blijf dus oplettend, maar wees zeker ook niet bang om te ontdekken wat de gamewereld jou binnen de gezonde grenzen kan bieden.
