Oppenheimer bombardeert de zintuigen

Uit liefde voor de mensheid stal de Titaan Prometheus het vuur bij de Olympische goden en schonk het aan de mens. De energie die het vuur de mensen gaf zou duizenden jaren later uitmonden in de ontdekking van de kosmische krachten die verborgen zitten in een atoomkern. De Amerikaanse Prometheus luidde daarmee het begin van het nucleaire tijdperk in. Maar deed hij dat eveneens uit liefde voor de mensheid?

Op het Filmfestival Rotterdam in 2000 had ik met een groepje vrienden kaartjes gekocht voor een film met de geinige titel “Memento”. Er was de nodige buzz aan de voorstelling vooraf gegaan, dus de zaal zat stampvol. Ik kon nog net een plaatsje op de trap van het middenpad bemachtigen, maar verloor mijn vrienden uit het oog. Toen de aftiteling rolde, ben ik meteen naar buiten gesprint om een bestelling aan de bar te doen voordat de meute de zaal zou verlaten. Na enige tijd wachten met een dienblaadje bier, bleef het echter opvallend rustig in de lobby. Mijn vrienden waren ook nergens te bekennen, dus die belde ik maar even.

In de bioscoopzaal gingen luidruchtig een paar telefoons af. De regisseur van Memento die een onaangekondigde nabeschouwing hield, was daardoor zichtbaar geïrriteerd (zo vernam ik later). Voor een paar seconden had ik het humeur van Christopher Nolan beïnvloed. Deze anekdote zal ik later nog bij het haardvuur aan mijn kleinkinderen vertellen. Zo, nu door naar de review.

Een typische Nolan-film

Christopher Nolan is inmiddels een hele meneer in Hollywood. Iedere filmliefhebber binnen een straal van veertigduizend kilometer van Los Angeles heeft weleens een kaartje voor een van zijn films gekocht. En als je een Nolan-film ziet, weet je dat je een Nolan-film ziet. De regisseur heeft een unieke stijl, die zich kenmerkt door aparte narratieve en visuele technieken, vaak om een verhaal met belangrijke ethische en existentiële thema’s te vertellen.

Nolan is daarnaast een uitstekende actie-regisseur die adrenaline-pompende taferelen op camera weet vast te leggen. Hij krijgt daarmee de handen van zowel het grote publiek als de snobbige recensenten op elkaar. Dat we er soms maar een kwart van snappen (kuch, Tenet, kuch) dempt niet de bewondering en verwondering die we ervaren bij het zien van een typische Nolan-film. Naar Oppenheimer werd dan ook reikhalzend uitgekeken.

Gebak met drie lagen

Zoals we van Nolan gewend zijn, heeft Oppenheimer een ingewikkelde narratieve structuur. Verschillende tijdlijnen lopen door elkaar en soms vormt de film een raamvertelling. Er zijn grofweg drie chronologische lagen. Ten eerste zien we een Senaatscommissie die de beoogde nieuwe minister van Handel Lewis Strauss (Robert Downey Jr.) aan een pittige ondervraging onderwerpt voordat deze zijn ambt mag gaan bekleden. Een groep wetenschappers en politici is tegen de benoeming, onder andere vanwege de moeizame professionele relatie die Strauss onderhield met ‘de vader van de atoombom’ J. Robert Oppenheimer (Cillian Murphy).

Via de verantwoording die Strauss af moet leggen aan de Senaatscommissie kijken we terug op een andere commissie die vier jaar eerder zitting hield. Deze driekoppige raad heeft als functie om erachter te komen of Oppenheimer zijn security clearance (een mandaat om bij belangrijke informatie te kunnen) mag behouden, of dat zijn vermeende communistische sympathieën hem een gevaar voor de staat maken. Oppenheimer zelf is natuurlijk de belangrijkste getuige bij de zittingen, maar er worden ook andere belangrijke mensen uit zijn leven ondervraagd.

De getuigenissen en verslagen voor de kleine commissie vormen de derde laag van de film. Aan de hand daarvan zien we Oppenheimers leven en werk voorbij komen. Hoe hij zich toelegt op kwantummechanica, hoe zijn carrière een vlucht neemt, hoe hij bij het Manhattan Project betrokken raakt en hoe hij uiteindelijk de leiding krijgt over de duizenden wetenschappers die samen de Amerikaanse atoombom zullen ontwikkelen. We zien praatjes met Albert Einstein en vangen glimpen op van Oppenheimers rommelige privéleven. Dit is de meest biografische laag van de film en eigenlijk de minst interessante.

Karakterstudie

Oppenheimer werkt het beste als een spannende karakterstudie van het titelpersonage en minder als biografische geschiedenis, ook al zijn beide natuurlijk met elkaar verweven. De gebeurtenissen in het leven van Oppenheimer zien we vaak door de ogen van de getuigen en worden in zekere zin vervormd, niet in het minst door de man zelf. Op een gegeven moment vraagt iemand tussen al het commissiegeweld door of iemand ooit de echte feiten zal vertellen. Je zou kunnen zeggen dat Nolan dat doet met deze film (gebaseerd op het boek American Prometheus van Kai Bird en Martin J. Sherwin), maar is dat wel echt zo? Ik denk dat Nolan dat in het midden laat. De regisseur verschaft ons deels feiten en deels meningen, maar laat de interpretatie daarvan aan de kijker over.

De biografische kant tot aan de Trinity-proef, zoals de test van de eerste atoombom werd genoemd, is het minst sterke element van de film. Het geeft de tekortkomingen van Nolan aan als verteller van ‘realistische’ verhalen. Nolan is het beste als hij zijn eigen wereld fabriceert waarin elk gesprek en elk detail is toegespitst op het hoofdverhaal. De ontmoetingen die Oppenheimer heeft met andere wetenschappers, militairen en politici tijdens zijn opmars naar wereldfaam voelen meestal geforceerd aan, want ze dienen om het plot voort te duwen, niet om ons mensen van vlees en bloed te laten zien. Het verloop van dit deel van het verhaal is ook erg voorspelbaar: Oppenheimer is een briljant wetenschapper, iedereen zegt constant hoe briljant hij wel niet is, hij verzamelt andere briljante geesten om zich heen, kent successen en tegenslagen, etc.

De scènes waarin we Oppenheimer als vader, echtgenoot of minnaar zien, geven ons een beter beeld van de man die later voor wereld veranderende keuzes staat, maar de kwaststreken zijn erg breed en de verf weinig gelaagd. Op zich is dat een stijlkeuze die Nolan altijd hanteert, maar het maakt deze film minder sterk als zuivere biografie dan bijvoorbeeld A Beautiful Mind of The Theory of Everything. Maar goed, dat is dus ook niet waar Nolan op mikt.

Ethiek kun je niet eten

We leren het karakter van Oppenheimer het beste kennen door zijn gesprekken met de kleine commissie die hem ter verantwoording roept. Waar zijn voorgeschiedenis als wetenschapper en directeur van het atoomwapen-programma ons een rechtlijnige, egocentrische workaholic toont, komen er na de Trinity-proef barstjes in Oppenheimers overtuigingen en moet hij alle zeilen bijzetten om zichzelf te rechtvaardigen. Ik zal hier verder niet te veel over verklappen, maar we stuiten natuurlijk op vraagstukken die onlosmakelijk zijn verbonden met de ontwikkeling van kernwapens. Vraagstukken die door de invasie van Oekraïne en de oplaaiende vijandigheid tussen Rusland en de NAVO weer griezelig actueel zijn geworden.

Dat vind ik ook een van de sterkste aspecten van de film. Hoewel de ethische vragen niet nieuw zijn, worden ze hier met zoveel bombast en visuele flair gebracht dat ze nog lang na zullen galmen. Oppenheimer is wat dat betreft op een rare manier een eye-opener.

Hou je ogen en oren open

Nolans films zien er altijd prachtig gestileerd uit en dat is bij Oppenheimer niet anders. Zowel de binnenruimtes als spaarzame buitenlocaties voelen ontzettend Nolanesk aan. Elk detail klopt en de camera staat altijd op de goede plaats. Zelfs een benauwd lokaaltje met een tafel voor de commissie en een bankje voor de wachtende getuigen wordt onder Nolans regie een spannende arena waar alles precies verloopt zoals hij wil.

Daarnaast zijn er mooie beelden van de wetenschappelijke visioenen die Oppenheimer heeft. We zien hoe neutronen een uraniumkern binnendringen en hoe licht zich in golven en deeltjes voortbeweegt. Kernsplijting vindt plaats in Oppenheimers hoofd lang voordat het daadwerkelijk in experimenten werd aangetoond. Of ging dat over kernfusie? Mijn kwantummechanica is niet meer wat het geweest is.

Het visuele hoogtepunt van Oppenheimer is de Trinity-proef. Deze sequentie lijkt een soort film binnen de film, barstensvol spanning en spektakel. Nolan gebruikte naar eigen zeggen geen CGI, maar realiseerde de indrukwekkende beelden met ouderwets vuurwerk en praktische effecten. Het gebruik van geluidseffecten is hierbij cruciaal en stilte is ook een geluidseffect! De verontrustende soundtrack van Ludwig Göransson accentueert de gebeurtenissen. Er is veel indringende vioolmuziek, maar er zijn geen drums te horen, zo ontdekte de componist zelf toen hij de film voor het eerst zag.

Serieus kijken

De acteurs in Oppenheimer kwijten zich goed van hun taak. Bij andere filmcritici gingen de virtuele Oscarnominaties al als warme broodjes over de toonbank, maar dat vind ik wat overdreven. Cillian Murphy heeft eindelijk zijn hoofdrol in een Nolan-film te pakken (hij speelde al vijf keer een bijrol) en doet dat prima. Murphy legt genoeg dualiteit in zijn ‘sfinxachtige’ Oppenheimer en vertoont ook een goede fysieke gelijkenis met de man. Het is niet zo dat er een enorm scala aan emoties aan de rol te pas komt, maar dat heeft met het script, de regie en de werkelijke Oppenheimer (zo veronderstel ik) te maken.

Van de acteurs wordt voornamelijk gevraagd om hun serieuze praatgezicht op te zetten en met de kwaliteiten van de Hollywoodsterren die Nolan heeft weten te strikken is dat geen probleem. De reden dat er zo’n waslijst aan A-listers is gecast, is dat Nolan terecht vermoedde dat kijkers het lastig zouden vinden om alle personages uit elkaar te houden. Met bekende gezichten als referentie is dat makkelijker dan met onbekende acteurs. Matt Damon die een hoge legerofficier speelt, had eigenlijk aan zijn vrouw Luciana Barroso in relatietherapie toegezegd dat hij een sabbatical zou nemen, maar een uitzondering zou maken als Nolan zou bellen. We weten hoe dat is afgelopen. 

Ik vond trouwens dat Robert Downey Jr. als Strauss en Emily Blunt als Oppenheimers vrouw Kitty er positief uitsprongen. Veel van de andere rollen zijn te eendimensionaal om er echt veel mee te doen. Gewoon serieus kijken.

Barbenheimer

Je hebt er waarschijnlijk al van gehoord. Waar grote gelijktijdige bioscoopreleases elkaar meestal in de weg zitten, heeft de internethype ‘Barbenheimer’ ervoor gezorgd dat Greta Gerwigs Barbie en Nolans Oppenheimer elkaar juist lijken te versterken. Dit wordt counterprogramming genoemd: de films verschillen zo sterk qua genre en stijl dat mensen ze graag allebei zien. Beide films presteren dan ook boven verwachting in de normaal gesproken bezoekersarme maand juli. Verschillende prominente Hollywood-namen opperen zelfs om de twee films direct na elkaar te gaan zien, waarbij er over de volgorde wordt geredetwist.

Ik kan kort zijn. Barbie hóef je niet te zien, al kan het geen kwaad natuurlijk. Oppenheimer móet je zien. De film geeft je een overweldigende cinematografische ervaring en blijft nog lang in je hoofd rondspoken. De Amerikaanse Prometheus doet deze zomer het vuur ontvlammen in je bioscoop.